आज तिहारको तेस्रो दिन कुकुर तिहार र लक्ष्मीपूजाको पर्व मनाइँदैछ। कुकुर तिहार यमपञ्चक अर्थात् दीपावली पर्वको दोस्रो दिन पर्ने भए पनि यस वर्ष तिथिको घटबढका कारण तेस्रो दिन परेको नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिले जनाएको छ।

समितिका सदस्य र वाल्मीकि विद्यापीठ धर्मशास्त्र विभागका अध्यक्ष प्राध्यापक डा. देवमणि भट्टराईका अनुसार नरके चतुर्दशी र कुकुर तिहार सूर्योदयकालमा चतुर्दशीको दिन मनाउनुपर्ने हुन्छ। कात्तिक कृष्ण चतुर्दशीको दिन कुकुरलाई मीठा परिकार खान दिइने विश्वास छ, जसअनुसार यमराजको ढोकामा द्वारपालका रूपमा श्याम र सबल नामका कुकुरले यमलोक जान्दा बाटो छोडिदिने धार्मिक विश्वासका आधारमा कुकुर तिहार मनाइन्छ। धर्मशास्त्रविद् प्राध्यापक डा. रामचन्द्र गौतमले यसबारे जानकारी दिनुभयो।

आज बिहान अरुणोदयको समयमा विभिन्न तीर्थ, नदी, वा तलाउमा स्नान गरी यमदीप दक्षिण फर्काएर बालेर बगाउनाले मृत्युपछि नरकको दर्शन नगर्नुपर्ने विश्वासका कारण नरक चतुर्दशीमा नुहाउने विधि पनि रहेको प्राध्यापक भट्टराईले बताउनुभयो। यसरी बत्ती बालेर बगाउनुलाई नरके बगाउने भनिन्छ।

आज साँझ ऐश्वर्य, धनधान्य, र सम्पन्नताकी देवी लक्ष्मीको पूजाआराधना गर्दै श्रद्धा र भक्तिपूर्वक लक्ष्मीपूजा पर्व मनाइँदैछ। सफासुग्घर र लिपपोत गरिएको घरमा लक्ष्मीले बास गर्छिन् भन्ने मान्यता अनुसार, आज बिहानै घर सफा र गोबर तथा रातो माटोले लिपपोत गरी दीपावली गरेर लक्ष्मीलाई आमन्त्रित गरिन्छ।

विशेषगरी घरका झ्याल, ढोका, चोटा, कोठा, सङ्घार, कौसी, अटाली, र भर्‍याङमा सरसफाइ गरी दीपावली गरिन्छ। लक्ष्मीपूजा गरिने कात्तिक कृष्ण औँसीको रातलाई सुखरात्रि पनि भनिन्छ। वर्षभर मनाइने चार प्रमुख रात्रिमध्ये यो पनि एक हो। लक्ष्मी पूजाका लागि आज साँझ आँगनदेखि मूलढोका हुँदै लक्ष्मी स्थापना गर्नको लागि पूजा गर्ने कोठासम्म गोबर र रातो माटोले लिपपोत गरेर चामलको पीठो र अबीरले लक्ष्मीको पाइला बनाई लक्ष्मी आउने बाटो देखाइन्छ।

पाइलैपिच्छे केराको सुत्लो वा माटाको पालामा दीप प्रज्ज्वलन गरी झिलीमिली बनाइन्छ। हालका दिनमा पालामा दीयोको ठाउँमा मैनबत्ति बाल्ने प्रचलन पनि बढ्न थालेको छ। प्राध्यापक डा. रामचन्द्र गौतमका अनुसार दीयोमा तेल राखेर बत्ति बाल्नु नै वैदिक परम्परा हो। दीपावली गरिसकेपछि पूजा कोठामा दीयो, कलश, गणेशसहित लक्ष्मी र कुबेरको स्थापना गरेर गरगहना, पैसा, धान, चामल, फलफूल, सेलरोटी, र फूलमाला चढाई विधिपूर्वक लक्ष्मीको पूजा आराधना गरिन्छ।

लक्ष्मीपूजापछि कन्या केटी र छोरी चेलीलाई लक्ष्मीको प्रतीक मानेर पूजा गरी दक्षिणा दिने प्रचलन छ। आज घरमा लक्ष्मीपूजा गरेपछि धनदौलत वा अन्य सामान घरबाहिर पठाए लक्ष्मी बाहिर जान्छिन् भन्ने विश्वास छ।

आज साँझ युवतीहरूले समूह बनाएर घरघरमा भैलो खेल्छन्। भगवान् विष्णुले यमपञ्चकको पाँच दिन स्वर्ग, मत्र्य र पाताल तीनै लोकको शासन गर्ने वरदान बलिराजालाई दिनुभएको विभिन्न हिन्दू धर्मग्रन्थमा उल्लेख छ। वरदान पाएका बलिराजाले भलो होस् भनी घरघरमा गाउन लगाएको सम्झनामा भैलो खेल्ने गरिएको हो। ‘भलो होस्’ भन्ने शब्द समयक्रममा अपभ्रंश भई भैलो हुन गएको प्राध्यापक गौतमले बताउनुभयो।

आज भैलो खेल्न आउनेलाई धान, चामल, फूलमाला, पैसा, र सेलरोटी दिइन्छ। यस्तो दान कात्तिकको दान भएकाले नदिएमा राम्रो नहुने र दिएमा पुण्य प्राप्त हुने धार्मिक विश्वास छ।

लक्ष्मी पूजाका अवसरमा आज शहर बजारमा दीपावली गरेर झिलीमिली बनाइन्छ। कुल परम्पराअनुसार कतै आजै बिहान गाईको पूजा गर्ने प्रचलनसमेत छ। शास्त्रीय रूपमा भने औँसीपछि कात्तिक शुक्ल प्रतिपदा लागेपछि मात्र गाई पूजा गर्नुपर्ने कुरा प्राध्यापक डा. देवमणि भट्टराईले जानकारी गराउनु भएको छ।