डा. कविराज पौड्याल खनिज तथा भूगर्भ विज्ञ उनी करिब २० वर्षदेखि त्रिभुवन विश्वविद्यालय भूगर्भ शास्त्र केन्द्रीय विभागमा प्राध्यापन तथा चुरे संरक्षणलगायत क्षेत्रमा आबद्ध छन् । दर्जनौं विद्यार्थीलाई खनिज विषयमा विद्यावारिधि गराइसकेको उनीसँगै देशान्तरका सचिन दाहालले प्रविधि र भूगभसँग सम्बन्धित समस्यालगायत विषयमा केन्द्रित रहेर गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश ।

भूगर्भ कस्तो खालको शास्त्र हो ? यसमा कस्ता विषय समावेश हुन्छन् ?
भू भनेको पृथ्वी हो । गर्भ भनेको पृथ्वीभित्र रहेका वस्तुहरूको अध्ययन गर्ने विज्ञान हो । त्यतिमात्र नभएर पृथ्वीको समग्र अध्ययन नै भूगर्भ हो । पृथ्वीमा बाहिर रहेका पहाड, नदीनाला, झरना, समुद्र, माटो तथा यसमा रहेका चट्टान, खानी हो । यसबाहेक पहिरो भूकम्प, बाढी जाने, जमिन भासिने र योसँग सम्बन्धित पृथ्वीसँग रहेका प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष वस्तुहरू भूगर्भ शास्त्रभित्र पर्दछन् । यसलाई अंग्रेजीमा जियोलोजी भनिन्छ ।

यसभित्र रहेका महत्वपूर्ण विधा कुन–कुन हुन् ?
महत्वपूर्ण विधामध्ये खनिजसँग सम्बन्धित र खनिजपत्ता लगाउने खनिजमा आधारित उद्योगधन्दा सञ्चालन गर्ने विधा नै महत्वपूर्ण हो । सिमेन्ट बनाउन चाहिने महत्वपूर्ण खनिज चुनढुंगा हो । यसभित्र चुनढुंगा कहाँ पाइन्छ, कस्तो अवस्थामा पाइन्छ, कस्तो प्रकारको चुनढुंगालाई कहाँ प्रयोग गर्ने, महँगा गरगहनामा बनाउने पत्थरहरूका बारेमा अध्ययन गरिन्छ । खनिजको क्षेत्र व्यापक छ । हामीले खाना पकाउने कुकर, स्टिल आइरन, खान चलाउने डाडु, पन्यूँ, खाना पकाउने मेटल प्रयोग गरिएका सामान जसमा ग्यास चुलो, एलपी ग्यास र पाइप, प्लास्टिकसमेत खनिजसँग जोडिएका हुन्छन् । त्यसैगरी इलेक्ट्रिक सामग्रीमा रहेका तामाका तार, कपमा प्रयोग भएको टेरामिक्स (माटो) खनिज नै हो । यस्तै हामीले प्रयोग गर्ने कम्प्युटर २० प्रकारका खनिज मिलेर बन्छन् । कम्प्युटरका चिप्स, पेनड्राइभ, थर्मस पनि खनिजै हो । हामीले बिहानदेखि बेलुकासम्म प्रयोग गर्ने ८५ प्रतिशत वस्तुहरू खनिजजन्य नै हुन् । यी वस्तु खनिजजन्य वस्तुबाटै बनेका हुन्छन् । त्यसैले पनि खनिज महत्वपूर्ण विधा हो ।

खनिजको विज्ञान र प्रविधिसँगकोे भूमिका कस्तो हुन्छ ?
प्रविधि भनेका हाम्रा औजार हुन् । मोबाइल फोनले संसारलाई नजिक बनाएको छ । मोबाइलको ब्याट्री पनि खनिजै हो ।

खनिजको विकास कसरी हुँदै आएको छ ?
खनिजको इतिहास साढे चार लाख वर्ष पुरानो हो । प्राग ऐतिहासिक कालमा सिकार खेल्ने हतियार र प्राचीनकालमा भने गहनाको प्रयोगमा खनिज प्रयोग गरिन थालियो । त्यसपछि पैसा, घर र यातायातका साधन बनाउन खनिजको उत्पादन तथा प्रयोग गर्न थालियो । मध्ययुगमा आएर ऊर्जाका लागि खनिज उत्खनन हुन थाल्यो । अहिले आधुनिक युगमा भने कम्प्युटर, सञ्चार, आणविक ऊर्जा, सैनिकीकरणमा खनिज प्रयोग गर्न थालिएको छ । मानव सभ्यताका महत्वपूर्ण कालखण्डलाई ढुङ्गेयुग, फलामयुग, तामा युग, स्टिल युग र अहिले न्युक्लियर युग चलिरहेको छ । त्यसैगरी मानव सभ्यतालाई पाँच खण्डमा विभाजन गरेर खनिजकै नामबाट मानव सभ्यतालाई नामकरण गरिएको छ । यसले मानव सभ्यतासँग खनिजको कत्तिको सम्बन्ध छ भन्ने पुष्टि गर्दछ । पेन ड्राइभमा शुद्ध ९९ प्रतिशत सिलिका हुन्छ । हामीले दर्शनढुंगालाई ल्याएर त्यसभित्र रहेको वस्तुलाई प्रशोधन गरेर कम्प्युटर र पेनड्राइभका किट, सेमी कन्डक्टर निर्माण गरेका छौं ।

खनिजको महत्व कस्तो छ ?
पृथ्वीनारायण शाहले खानी विकासलाई महत्व दिएका थिए । खानी भएको ठाउँमा गाउँ भए पनि गाउँ अरू नै ठाउँमा सारेर खानी चलाउनु भनेको उपदेश अहिले पनि मननीय छ । त्यतिबेला नै खानीको विकास गर्नुपर्छ भन्ने विषयलाई राजाले महत्वपूर्ण रूपमा लिएका थिए । नेपालमा अहिले गाडीमा लाग्ने वस्तुहरू मात्र पनि नेपाली खानीबाट उत्खनन गर्ने हो भने गाडीको लागत कम पर्छ । विदेशबाट सबै वस्तु आयात गर्नाले हामीलाई महँगो परिरहेको छ ।

हामीले बाहिरी देशबाट खनिज आयात गर्दा महँगो पर्ने भए किन आयात भइरहेको छ ?
यस प्रश्नको जवाफ दिँदा मलाई पनि नराम्रो लागिरहेको छ । हाम्रो देशमा खनिज नभएको पनि होइन । देशभित्र रहेका खनिजलाई विदेशी खनिज शास्त्रीबाट अनुसन्धान पनि भएका छन् । हामीसँग खानी तथा भूगर्भ विभागले पनि यसै क्षेत्रमा काम गरिरहेको छ । विभागको मुख्य काम खानी पत्ता लगाउनु हो । विश्वविद्यालयले पनि खानीसम्बन्धी शोधहरू गराइरहेको छ । नयाँ पुस्ताले खनिजको सूचना लिन सकेनन् । नीति निर्माणमा बस्ने मानिसले पनि खानी विषयमा छलफल चलाउन सकेका छैनन् । महाभारत क्षेत्रमा बाटो विनाश गरी बसाइ सर्ने, कुलकुलेसाहरू निर्माण भयो र सिँचाइ भयो । मानिसले भूमि दोहन गर्न थाले । कुन ठाउँमा के गर्न हुने र के गर्न नहुने भनेर योजना बनेका छन् । संरक्षण विकास समिति हरेकको छ । यसले लामो समयदेखि काम गरिरहेका छन् । हामी भूगर्भ शास्त्रीले पनि बोली रहेका छांैं । हाम्रा अनुसन्धानका कृतिहरू प्रकाशन भइरहेका छन् । यति हुँदाहुँदै पनि दोहन गर्ने कार्य रोकिएको छैन । गिटी, बालुवाको उत्खनन हुने काम भइरहेको छ । त्यसैले चुरेको, नदीनाला, वन, जल, भूमिको संरक्षण गर्नुपर्छ । यसो गरियो भने मात्र हाम्रो खनिजको दोहन हुन पाउँदैन ।

चुरे भित्र के–के पाइन्छ ?
चुरेमा मलिलो माटो, चिसो पानी, वन, जङ्गललगायत वस्तु पाइन्छ । धेरै अग्लो नभएको हुनाले पहाड चढ्न नसक्ने पर्यटकलाई पहाड चढाई अर्थोपार्जन गर्न सकिन्छ । चुरेबाट त्यसको दक्षिणपट्टीको तराईलाई हेरेर आनन्द लिन सकिन्छ । तराईमा धेरै गर्मी हुनाले चुरेमा निस्कनासाथ चिसो अनुभव हुन्छ । चराचुरुङ्गी, जनावरहरूको बासस्थान पनि चुरे हो । चुरेमा धेरै विषय रहेर पनि त्यसको संरक्षण हुन सकेको छैन । जसका कारण पहिरो गएको छ । त्यसैले यस्तो महत्वपूर्ण भूभागको भूसंरक्षण गर्नुपर्ने आजको आवश्यकता छ ।

भू–क्षय न्यूनीकरण कसरी गर्न सकिन्छ ?
भूमिमा कमजोर र बलियो ठाउँ कुन छ भनेर इन्जिनियरिङ नक्सांकन गर्ने चलन छ । सर्वप्रथम भूमिको नक्सा बनाउनुपर्छ । कमजोर रहेको भूभागमा काम गर्दा होसियारका साथ गर्नुपर्छ । सुरुङ निर्माण र राष्ट्रिय गौरवका परियोजना गर्दा जमिनको भारवहन क्षमता रहेको ठाउँ कस्तो छ ? जमिनमा चिरा परेको छ ? यी चिरामा कुन विषय सक्रिय र कुन निष्क्रिय छन् । कहाँ माटोको गहिराइ रहेको छ ? कहाँ बढी भिरालो र भूमिगतभित्र जल छ ? यस्ता विषय पत्ता लगाएर हाम्रा बस्ती विकास परियोजना निर्माण गर्नुपर्छ । के कारणले पहिरो गइरहेको छ ? पानीको कारण हो कि हामीले सडक रोड बनाउँदा डोजर तथा ब्लास्टिङ गरेर पहिरो गएको हो, कारण पत्ता लगाई न्यूनीकरण गर्नु पर्दछ । बाटो बनाउने क्रममा दीर्घकालीन तरिकाले काम गर्न सकिन्छ । हामीले पानीको स्लोप भएको ठाउँमा बाटो निर्माण गर्दा, माटैमाटो भएको ठाउँबाट बाटो निर्माण गर्दा भूक्षय निम्तिने गरेको छ । यस्ता विषयलाई पनि नियन्त्रण गर्नुपर्दछ ।

भूगर्भ भित्र कस्ता विषय रहन्छन् ?
पृथ्वीसँग सम्बन्धित रहेका विकासका खनिज, बाटो निर्माण, पुल, कुलेसो, ठूलाठूला भवन बनाउने, एयरपोर्ट राख्ने, हाइड्रोपावर, ठूलाठूला सुरुङ निर्माणलगायत काममा जमिन योग्य छ वा छैन भनी हेर्ने काम भूगर्भविद्को हो । त्यसैले धेरै काममा भूगर्भविद्को भूमिका रहेको हुन्छ । कतिपय ठाउँमा ज्ञान र नीतिको अभावले ठूलाठूला परियोजनामा पनि भूगर्भविज्ञ रहेका छैनन् । यो नेपालको दुर्भाग्य हो ।

यस्ता महत्वपूर्ण विषयमा किन छायाँमा परेको होला ?
विद्यालय तहमा यससम्बन्धी ज्ञान भएन, युवालाई आकर्षण गर्न सकिएन त्यसैले पनि यो विषय छायाँमा परेको हो । नेपालबाहेक सार्क राष्ट्रका पाठ्यपुस्तकमा भूगर्भसम्बन्धी ३० प्रतिशतसम्म पूर्वाधार विषय राखिएको हुन्छ । नेपालमा हेर्ने हो भने १ दशमलव ५ प्रतिशत पनि छैन । प्रमाणपत्र तहमा भूगर्भको पाठ्यक्रम नै निर्माण गरिएको छैन । अहिले स्नातक तहबाट मात्र अध्ययन भइरहेको छ । यस विषयमा सूचनाको अभाव देखिन्छ । भूकम्प पछाडि भने भूगर्भसम्बन्धी पढ्ने विद्यार्थीको संख्या बढेको छ । त्यसैले ज्ञानको अभावका कारण भूगर्भ विषय छायाँमा परेको हो भन्न सकिन्छ ।

यो विषयलाई विस्तार गर्नका लागि सरकारले के गर्नुपर्छ ?
विदेशमा जस्तो विकास गर्ने ठाउँमा भूगर्भविद्लाई राख्नु पर्दछ । त्यसले स्वतः यस विषयमा आकर्षण बढ्छ । अहिले बढ्ने क्रममै रहेको छ । अझै धेरै ठाउँमा भूगर्भविद्को क्षेत्र निर्माण गर्नुपर्छ । देश अहिले प्रदेशमा गइसकेको हुनाले सबै स्थानीय तहमा भूगर्भ इन्जिनियर राख्नु पर्दछ । यसले दिगो विकास गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ । अहिले हामीलाई दिगो विकास चाहिएको छ । यसलाई पूरा गर्न पनि देशमा भूगर्भविज्ञको स्थान निर्माण गर्नुपर्दछ । भूगर्भविद्को सहयोगमा देश समृद्धि बन्छ ? देशमा निर्माणजन्य सामग्री, गुणस्तरीय बालुवा, गिटी खनिजलगायत रहेका छन् । त्यसलाई प्रयोग गरेर समृद्धि ल्याउन सकिन्छ । जुन भूगर्भविद्को भूमिका रहेको छ ।

भूगर्भ पढ्न आउने नयाँ पुस्तालाई के भन्नु हुन्छ ?
आउनुहोस् स्वागत छ । अमेरिका, क्यानडा, अफ्रिकालगायत देशमा खनिजको विकास होस् वा प्रकोप नियन्त्रणमा भूगर्भविद्को भूमिका महत्वपूर्ण रहेको छ । त्यहाँको विकासमा भूगर्भ विज्ञको महत्वपूर्ण भए जस्तै नेपालमा पनि सरकारले भूगर्भ विज्ञको सल्लाह र सुझाव लिई देशमा समृद्धि ल्याउन सक्नु पर्छ ।